Elena – Andrej Zvjagintsev

Omdat ik nogal onder de indruk was van The Return wist ik dat ik elke andere film van Andrej Zvjagintsev zonder voorbeschouwing kon bezoeken. Elena, die nu in de bioscoop draait, heeft inderdaad geen voorbeschouwing nodig, maar een nabeschouwing kan geen kwaad.

Elena vertelt een eenvoudig verhaal, maar overstelpt de kijker met vragen. Elena is de tweede vrouw van Vladimir, een niet onbemiddelde Moskoviet. Beiden hebben volwassen kinderen uit een eerder huwelijk. De zoon van Elena is een werkloze nietsnut die zijn eigen gezin nauwelijks kan onderhouden en steunt op het geld dat Elena hem maandelijks komt brengen. Vladimir heeft op zijn beurt een hedonistische dochter, Katja. Als Vladimir op zijn sterfbed laat weten dat hij zijn meeste rijkdommen aan zijn dochter en niet aan Elena wil nalaten, besluit zij het heft in eigen hand te nemen.

Een film van Zvjagintsev vertelt meer dan een verhaal. Simpele beelden zijn zo indringend dat ze je niet voor lief mag nemen. De film begint met uitermate traag, eerst met een shot van twee kraaien in een kale boom, volgens sommigen een reminiscentie aan Hitchkock. Maar waarom? De camera schuift vervolgens langzaam het huis achter de bomen binnen met kille, stille beelden van het interieur, dat overigens voor Russische begrippen erg minimalistisch is: we zijn bij de nieuwe rijken aanbeland.

Zvjagintsev zou een “Russische apocalyps” geschilderd hebben. In de film zegt Katja tegen haar vader: “Говно не может быть не вкусным, потому что миллионы мух не могут заблуждаться. Пап, скоро вообще конец света, если ты не в курсе.” (“Poep kan niet vies zijn, want miljoenen vliegen hebben het toch niet bij het verkeerde eind? Pap, misschien wist je het nog niet, maar binnenkort vergaat de wereld.”)

Op het moment dat Elena haar eigen morele grens oversteekt en gestolen geld naar haar zoon brengt, zou de prins op het witte paard (of Joris de drakendoder in de Russische allegorie) er nog een stokje voor te kunnen steken. De trein gaat langzamer rijden, politie loopt door de wagons, Elena voelt zich betrapt. Maar de prins blijkt de aanrijding niet overleefd te hebben en Elena’s kwade voornemen komt tot uitvoering.

Zvjagintsev zet de kijker telkens op het verkeerde been, personages blijken niet te zijn wie ze lijken en de dreigende muziek van Philip Glass lijkt noodlot aan te kondigen dat soms uitblijft, soms op onverwachte wijze anders uitpakt. Sprekend zijn hierbij de beelden van Elena die met achterovergedrukt geld naar haar zoon reist. Eenmaal bij haar zoon aangekomen treedt er plotseling een grote electriciteitsstoring op. In het donker blijkt het gevaar uit een andere hoek te komen.

Cinema.nl somt een aantal van de vragen op die de film voorschotelt: “Wat heeft die omineuze kraai in het openingshot te betekenen, en het witte paard dat door een tram wordt aangereden, en welke functie heeft die onverwachte, schokkerig gefilmde vechtscène? Wat wil Zvyagintsev nu precies kwijt over klasseverschillen, de moderne Russische maatschappij, rijkdom, familie, zingeving?”

De Filmkrant geeft deels antwoord: “De oude generatie communisten is verworden tot gierige grootverdieners (Vladimir) of ambitieloze volgers (Elena); hun kinderen zijn luie steuntrekkers (Sergej) of egoïstische hedonisten (Katja). Niet zo gek dus dat de jongste generatie (Sergejs kinderen) opgroeit voor galg en rad.”