Jonathan Safran Foer – Alles is verlicht

Je kunt Jonathan Safran Foer zonder probleem een experimentele schrijver noemen. In Dieren eten ontrafeld hij op literaire wijze de wereld achter de bio-industrie. Alles is verlicht is het vervreemdenste boek dat ik gelezen heb sinds ik mij in Platonov verdiept heb.

Meerdere verhaallijnen zijn ineen gevlochten. Hoofdlijn is de reis van de Amerikaan Jonathan die in de Oekraïne zijn roots poogt te achterhalen door de geboortegrond van zijn opa en oma te bezoeken. Zijn opa is in de Tweede Wereldoorlog omgekomen, terwijl zijn oma naar Amerika vluchtte.

Hier omheen ligt het verhaal van zijn Oekraïense tolk Sasja en diens opa die als chauffeur dienstdoet. Zij begeleiden Jonathan op zijn zoektocht. Sasja heeft literaire aspiraties en schrijft Jonathan – als deze weer dik en breed in de VS zit – brieven in gebroken Engels. Dit gebroken Engels is erg humoristisch, het effect blijft ook in de Nederlandse vertaling knap overeind. Tot aan het einde van het boek blijven deze paginalange brieven in gebroken Engels voorkomen. Het is dus niet een kortdurend effectbejag van Safran Foer, maar een doelbewuste essentiële keuze.

Tot slot is Jonathan op de eeuwenlang bijgehouden kronieken gestuit van het Joods-Oekraïense dorp Trachimbrod waar zijn grootouders hun wortels hebben. Deze kroniek is soms komisch, dan wrang, en soms volkomen onnavolgbaar. Net als bij Sasja’s brieven, laat Safran Foer deze eindeloze kronieken keer op keer terugkomen in de roman.

Naarmate het verhaal vordert blijkt hoezeer Jonathans en Sasja’s familiegeschiedenissen met elkaar vervlochten zijn. In de oorlog ben je altijd dader of slachtoffer, of beide. Foer beschrijft hoe Trachimbrod feestviert, terwijl de nazi’s het dorp naderen. Niemand beseft de kracht van het gevaar.

“Dus er werd niets gedaan, niets besloten. Geen koffers gepakt, geen huisraad op karren geladen. […] Als dwazen zaten ze op hun dood te wachten, en we kunnen het ze niet eens kwalijk nemen, want wij zouden hetzelfde hebben gedaan. We doen hetzelfde.”

Grootste manco in Alles is verlicht is het gebrek aan spanning, de wil om verder te lezen, het moeten, ontbrak bij mij. De wankele taal in de kronieken mag misschien krachtvoer zijn voor literatuuronderzoekers, het ligt de argeloze lezer te zwaar op de maag. Desalniettemin houdt de taal en het talent voor Foer veel belofte in zich. Daarom blijf ik nieuwsgierig naar de opvolger van deze roman, Extreem luid & ongelooflijk dichtbij. Foers derde boek tenslotte, Dieren eten, is verplichte kost voor elke alfabeet op deze aardbol.

» De archeologie van de pogrom (lovende recensie van Pieter Steinz)